بسمه تعالي

كاشاني

در حوزه پژوهش واژگان كليدي وجود دارد كه هر كدام به اصطلاحاتي پابار معنايي و تعريف خاصي بدل شده اند مثلاً بين كلماتي مانند به كوشش ،به نظر ،با مقدمه ،گردآوري ،تحقيق ،چاپ كننده ،تصحيح ،تصحيح انتقادي اختلافاتي وجود دارد و لازم است امروز پژوهشگران به تعريف هر اصطلاح توجه خاص داشته باشند تا حوزه ي نشر از ابرهاي فريب صاف شده و تكليف نويسنده و گوينده و شنونده مشخص باشد .

عمر و سرمايه ي بشر امروزي آن قدر نيست كه با آزمايش و خطا تلف شود و يا صرف دوباره كاري بيهوده گردد . انتخاب عناوين گول زننده و چاپ هاي فانتزي ممكن است بازارهايي را گرم كند اما از صداقت پژوهشگر تهي است .

با فرارسيدن ماه محرم و عزاداري سرور و سالار شهيدان امام حسين (ع)نكاتي خود به خود به ذهن متبادر مي شود از آن ميان مي توان تركيب بند (داوزده بند) محتشم كاشاني شاعر اوايل دوره صفويه را نام برد. هر چند شهرت محتشم مديون اين تركيب بند است اما ايشان در همه ي زمينه ها طبع آزمايي كرده و افزون بر دو رساله ي نقل عشاق و جلاليه ،متجاوز از ششصد غزل و هفتاد و پنج قصيده و تعداد معتنابهي تركيب بند و قطعه و مثنوي و ... دارد . 

در محرم (1385 ه . ش ) براي بررسي سبكي دوازده بند محتشم به ديوان ايشان نياز افتاد با مراجعه به كتابخانه سه ديوان با سه عنوان در دسترس بود كه هر كدام تاريخ نشرشان با ديگري متفاوت بود انتظار آن است كه هر چه روبه جلو آمده باشيم كار پژوهش كامل شده باشد ،دو كتاب با عنوان ديوان محتشم با تصحيح آقاي مهر علي گركاني با مقدمه ي ايشان به سال 1344( هجري شمسي ) و ديگري با مقدمه ي ايشان و مرحوم دكتر سيد حسن سادات ناصري به سال 1376 و سومي با مقدمه آقاي اكبر بهدار وند و تصحيح ايشان به سال 1379 در كتابخانه ها موجود است .  لازم آمد تا مقايسه اي بين اين سه انجام شود و كاستي ها نموده شود . اميد است در چاپ هاي آينده بذل توجه و عنايتي به اين مطالب داشته باشند . قبل از اين بررسي بايد اشاره شود كه ديوان محتشم تا كنون يك بار درهند و ظاهراً پنج بار در ايران به چاپ رسيده است يا به تعبير ديگر مهر علي گركاني و اكبر بهداروند به تصحيح آن همت گماشته ايد . براي سهولت بررسي به نسخه ي مصحح گرگاني در سال 1344 با شماره ي يك و ديوان داراي مقدمه سادات ناصري با شماره دو و ديوان مصحح بهداروند با شماره ي سه اشاره مي شود .

1.سال چاپ : يك (چاپ اول 1344 ،چاپ دوم 1363 )

                     دو (چــاپ اول ؟ ،چــاپ دوم 1367)

                     سه (چاپ اول 1379)

2. تعداد صفحات يك (607 صفحه +5 ) . دو (607 صفحه +42+5)

                          سه (706 صفحه +سي)

3. ناشر : يك (انتشارات محمودي ) . دو (انتشارات سنايي) . سه (نگاه )

4. هر سه مقدمه دارند . يك (مقدمه گرگاني ). دو (مقدمه گرگاني و سادات ناصري )

                                     سه (مقدمه بهداروند )

5. يك و دو ،فهرست ندارند اما سه فهرست مغشوشي دارد . هيچ كدام فهرست اعلام ندارند .

6. رساله ي جلاليه و نقل عشاق عيناً يكسان است با اين تفاوت كه در يك و دو در ابتداي ديوان است و در سه در پايان ديوان آمده است .

7. در يك و دو قصايد 75 عدد و در سه 88 قصيده آمده ،هيچكدام قصايد را بر اساس الفبا تنظيم نگرده اند .

8. در يك و دو ابتدا قصايد ،تركيب بند ،مراثي و مناغت آمده سپس غزليات و مثنويات و قطعات ،در سه ،غرليات ،قصايد ،قطعات ،رباعيات ،تركيب بندها بدون تنظيم الفبايي  آمده اند .

9. تعداد غزليات و قطعات شماره سه بيش از يك و دو است .

10. در شماره يك و دو گرگاني آورده اند با مقدمه و تصحيح و مقابله با دو نسخه خطي در شماره سه ،بهداروند از نسخه هاي دست نويسي سخن مي گويد اما توضيحي نمي دهد .

11. در مقدمه ي كوتاه گرگاني در شماره يك و دو اطلاعات مختصري در مورد سبك شعر،زندگي محتشم ،مراثي و مناقب او آمده است . در شماره ي دو ،توضيحات مفصلي در مورد زندگي محتشم ،از تذكره ها نقل شده است هر چند نويسنده در صحت آنها شك مي كند ،بعد از آن به ممد و حان محتشم ،روابط محتشم با در بار هند و بزرگان هندوستان ،چگونگي ارتباط محتشم با برادر زاده و سال تولد و مرگ و مدفن او مي پردازد .

12. اما نكاتي كه در هر دو تصحيح مورد بي توجهي قرار گرفته است و لازم مي آيد ديگراني كه در اين زمينه گام بر مي دارند بدان توجه كنند :

اولاً معرفي نسخه هاي مآخذ است ،تا زماني كه اين نسخه ها معرفي نشوند و مورد نقد و بررسي قرار نگيرند و نسخه ي اساس و نسخه بدل ها به خواننده معرفي نشوند نمي توان نام تصحيح و تصحيح انتقادي بر هيچ كتابي گذاشت .

ثانياً كلي گويي و اشارات كم ارتباط با موضوع اصلي كتاب از نكات ديگري است كه دكان ناشران بازاري را گرم مي گند ولي از ارزش كار محقق مي كاهد . جا دارد در مورد زندگي محتشم ،جايگاه محتشم در شعر دوره ي صفويه ،ويژگي هاي سبكي ،تأثيرها و تأثرها ،شاخصه هاي مهم شعر ،تما يلات و دلبستگي ها و دل مشغولي هاي شاعر سخناني گفته شود تا تصويري جامع و كامل از شاعري كه مورد علاقه و احترام مردم است در ذهن جامعه ماندگار شود .

محمود صلواتي تويسركاني

مدرس دانشگاه آزاد اسلامي _واحد تويسركان

بهمن ماه 85