پژوهشگر

محمود صلواتي

تقديم و تشكر

   تقديم به پيشگاه مقدس امام غريبان و پيشرو پيشاني سپيدان ،صائمان روز و قائمان شب. افتخار خراسان و ايران حضرت علي بن موسي الرضا عليه تحيه آلاف و السلام. تشكر و سپاسگزاري از همه ي عزيزاني كه در سراسر ايران با جشنواره فرهنگ رضوي،‌ محبت آن امام همام را در اين سرزمين گسترده اند، به ويژه بزرگواران اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان همدان كه پرچم نمايان فرهنگ نماز در سيره نبوي را برافراشته اند . اميد است هماره در سايه توجهات حضرت رضا (ع) باشند.

چكيده                                

جلوه هاي نماز در سيره وسنت امام رضا(ع)

مقاله حاضر كاوشي است درباره نماز در سيره و سنت رضوي كه در چهار محور : فلسفه و اهميت نماز ، اركان و اجزاء نماز، توصيف و توجيه نمازهاي گوناگون و  زمينه هاي اقامه نماز كه در قول و نقل آن حضرت گرد آمده است اين مقاله كوشيده است جلوه هاي نماز در كلام و كردار علي بن موسي الرضا (ع) را نمايان و برجسته نمايد.

واژگان كليدي :

امام رضا(ع)‌،نماز، سيره و سنت

مقدمه

  مقاله حاضر در حقيقت اداي ديني است به امام رضا(ع) آن آشناي غريب،‌غريب، زيرا به ظاهر از سرزمين اجدادي خويش به دور افتاده است، اما آشنا، چون در حلقه ي پروانگان عاشق و شيفته ي خود قرار دارد.

   نماز خيمه ي دين را به پاي مي دارد، پس مي توان گفت نماز در حقيقت همه ي دين است، توحيد است، اقرار به نبوت نبي است، تذكر به برپايي قيامت است، التزام به عدل است و عرض ارادت به اولياء و اوصياء است يعني همان عبادالله صالحين. پس چه كسي سزاوارتر از پيشوايان معصوم براي توجيه و تبيين فلسفه و اهميت نماز و توضيح اركان و اجزاي آن.

   كوشيده ايم با  نگرشي بسيار گذرا در سيره و سنت رضوي در حوصله ي اين وجيزه از زلال معرفت رضوي سيراب شويم و ديدگاه هاي آن امام همام را درباره ي عناصر نماز، وجوب و اهميت آن و چگونگي اقامه ي نماز را در كلام و كردار آن حضرت نشان دهيم، زيرا حقيقت تفسير و توضيح نماز فقط در قول صادق قابل اعتماد است. چون ائمه ي هدي راسخون في العلمند و كلام آنان حجت قاطع و برهان صادق است. 

   احاديث اما رضا (ع) و سيره ي آن حضرت در منابع گوناگوني آمده است، اين مقاله كوشيده است با دسته بندي احاديثي كه موضوع آنها نماز است و در منابع موثق آمده است ديدگاه هاي آن حضرت را به طور خاص در مورد اهميت، فلسفه و ضرورت نماز، مقدمات اقامه و برپايي، اركان و اجزاء و نمازهاي گوناگون را بيايد و به مشتاقان عرضه كند.

    اين مقاله نه ادعايي دارد و نه كشف تازه اي ،جز آن كه تلاشش قابل فهم كردن و برجسته نمودن كلام و كردار امام غريبان است البته نوراني و معنوي است چون آراسته به زيور كلام رضوي است.

نماز

   نماز به عنوان اصلي ترين عمل شرعي در قرآن كريم و احاديث پيامبر اكرم (ص ) و جانشينان بر حقش مورد تاكيد فراوان قرار گرفته است، در قرآن كريم واژه ي «الصلاه» با اعراب گوناگون و معني مختلف با تكيه بر مفهوم نماز 67بار به كار رفته است. و مشتقات اين واژه هم مانند «صلاتُكَ» و...بارها به كار رفته است. (1)

   در سور مختلف قرآن مانند بقره (3و...238و239) نساء(43و101و102) مائده(6و55و91و106)‌انعام (162)(2) و ... به نماز اشاره شده است. و صراحت آيات به حدي است كه غالباً  حكم «محكم » دارند مانند: «الذين يقيمون الصلوه و مما رزقناهم ينفقون»(انفال:3)‌.

   در قرآن به انواع نمازها مانند :نماز جمعه، جماعت، مسافر، ميت ،نافله و...اشاره ي مستقيم شده است.

   با اينكه در قرآن كريم به صراحت به نماز و مقدمات اقامه ي آن اشاره شده است اما برخي از روي شيطنت و گروهي به علت ندانستن از پيامبر اكرم (ص) و ائمه ي هدي درباره ي نماز سؤالاتي پرسيده اند و جواب هايي در خور شان و آگاهي خويش دريافت داشته اند. متن برخي از اين سؤال و جواب ها در سيره و سنت نبوي و جانشينان بر حق آن حضرت به ما رسيده است. يكي از اين سؤال ها فلسفه و اهميت نماز بوده است كه در محضر امام رضا(ع) مطرح شده و حضرت رضا(ع) در موقعيت هاي گوناگون و مناظرات خويش با استفاده از زلال معرفت وحياني پاسخ هاي مستدل فرموده اند.

1- فلسفه و اهميت نماز در بيان سراسر نور امام رضا(ع)‌

   در كتاب گرانقدر عيون اخبار الرضا ج 2 ، صص(235-211) برخي سؤالها و جواب هاي آن حضرت از قول فضل  بن شاذان آمده است:

«فان قال :فلم امرو بالصلاه ؟‌قيل: لان في الصلاه الاقرار بالريوبيه و هو صلاح عام...»(پس اگر فردي بپرسد :چرا به نماز مامور گشتند؟‌ جواب آن است در نماز اقرار به مالكيت خداوند است و اين صلاح عموم است...) .( عيون اخبار الرضا،ج2: 211) و سؤالات ديگري هم مطرح شده است مانند فلسفه ي وضو و شستن دست و صورت، مبطلات وضو،‌غسل ، مفهوم و چگونگي اذان گفتن، آغاز اذان با تكبير،‌چرايي خواندن سوره حمد، چرايي ركعات نماز، اركان و اجزاي نماز،‌ اوقات نماز، چرايي انواع نمازها مانند نماز جمعه و جماعت و...كه از قول حضرت رضا (ع)‌به تمام اين سؤالات و شبهات پاسخ لازم داده شده است.

   حضرت رضا در پاسخ مسائل محمد بن سنان علت وسرّ واجب شدن نماز را چنين برشمرده اند: «اقرار به ربوبيت حق – عزوجل – و خلع انداد و اضداد او، ايستادن در مقابل جبار- جل جلاله – با حالتي خوار و نيازمندانه، خضوع و اعتراف به گناه و درخواست عفو و...» (قرباني ،1389: 2-301) و حضرت در جواب كسي كه علت پنچ تكبير بر ميت را پرسيد،فرمومودند كه حديث ظاهري و باطني دارد و باطن حديث را ذكر كردند.) (3)

   متن اين سؤال و جواب در كتاب هاي مختلفي كه در مورد زندگي امام رضا(ع) نوشته شده با اندكي تغيير آمده است. (4)

2- مقدمات و اقامه ي نماز در سيره ي رضوي

   حضرت رضا(ع)‌به مناسبت هاي مختلف به مقدمات برگزاري نماز، نماز اول وقت و  رعايت وقت نماز، رابطه ي نماز و زكات ، و حكم اذان اشاراتي فرموده اند.

حضور قلب در نماز

   از بحار الانوار، ج 49،ص90نقل شده است: روزي حضرت در بين راه مكه و مدينه هنگام نماز متوجه ماري شدند كه به طرف آن حضرت مي آمد. اما امام رضا(ع) آنقدر به خدا مشغول بودند كه اعتنايي نكردند و مار برگشت. بعد از نماز فرمودند: «هر كه جز از خدا نترسد، خداوند او را كفايت مي كند» (بهتاش،1386: 77)

نماز اول وقت

   امام رضا (ع) در مناظره با عمران صابي به جاي حساسي از بحث رسيده بودند كه يك دفعه رو به مامون فرمود :«وقت نماز شده است، عمران گفت: مولاي من سؤال مرا قطع نكن، دلم نرم شده است، فرمودند: نماز مي گذاريم و باز مي گرديم »(عيون اخبار الرضا، ج1: 348 ). حضرت نماز را خواندند و عمران را طلبيده و به سؤال هايش پاسخ دادند.

   در ميزان الحكمه ،ج1،ص 532نيز ضمن ذكر حديثي از امام رضا (ع) بر اهميت نماز اول وقت تاكيد شده است.

وابستگي نماز و زكات

   امام (ع) فرمود:«هر كس نماز بخواند و زكات ندهد، نمازش قبول نخواهد شد» (عيون اخبار الرضا،ج1: 532)

اذان  

   امام (ع) با توصيه هشام بن ابراهيم به اذان گفتن، بيماري جسمي و روحي او را برطرف مي كند. هشام كه از نظر جسمي مدتي بيمار بود و به خاطر نداشتن فرزند غمگين و آزرده خاطر به نظر مي رسيد به امام رضا(ع) مراجعه كرده  و نسخه ي شفا بخشي مي گيرد: «در خانه ي خود با صداي بلند اذان بگو» (بهتاش، 1386: 100) .

   امام رضا (ع) اذان را وسيله اي براي هشدار غافلان، اعلان وقت براي نادانان و اعلام براي دعوت حق مي داند.(5)

3- اركان و اجزاء نماز در گفتار و كردار امام رئوف

   چگونگي به جا آوردن اركان و اجزاء نماز از طرف حضرات معصومان براي پيروان آنان حجتي قطعي براي تشريع آن حكم به شمار مي رود.

   امام رضا(ع) در نمازهاي واجب در ركعت اول سوره ي حمد و در ركعت دوم سوره ي حمد و قل هو الله را تلاوت مي فرمودند.(6)

نقل شده است كه امام (ع)‌در سجده اي طولاني پانصد سبحان الله بيان كرده اند. (7)‌

   امام رضا(ع)‌در قنوت مي فرمود:«رب اغفر و ارحم و تجاوز عما تعلم اِنك انت الاعز الاجل الاكرم »(بهتاش ،1386: 76)

   امام رضا (ع) از قول جدش باقر العلوم(ع) روايت كرده است كه: «ثواب يك نماز در مسجد الحرام از ثواب يك صدهزار نماز در مساجد ديگر افزون تر است.‌» (قرباني ،1389: 304)‌

   از امام رضا(ع) نقل شده است كه براي بر طرف كردن غم ها و برآوردن حاجات دو ركعت نماز بگذار و در هر ركعت بعد از حمد،‌13 بار سوره ي قدر را بخوان و بعد از نماز در سجده بعد از حمد و ستايش خداوند و درود بر فرستاده اش از خدا بخواه تا غم را بر طرف و حاجتت را روا كند. (8)

4- اقامه ي نمازهاي گوناگون  در سيره ي رضوي

   امام رضا (ع) در مناظرات و پرسش و پاسخ ها فلسفه ي اقامه ي برخي از نمازها مانند نماز ميت،‌نافله، نماز جمعه و جماعت را بيان كرده است كه در كتاب هاي زندگي آن حضرت آمده است. (9) در اينجا به اختصار به برخي از دستورات آن حضرت در مورد انواع نمازها اشاره مي شود:

نماز شب

   در عيون اخبار الرضا آمده است :امام (ع) در ثلث آخر شب، از خواب برمي خاست و به تسبيح و تحميد و تكبير و تهليل مشغول مي شد، مسواك مي زد، وضو مي ساخت و چهار دو ركعتي نماز مي خواند كه در هر ركعت سوره ي حمد و سي بار سوره توحيد را قرائت مي كرد، بعد نماز جعفر طيار سپس ركعات بعدي و نماز شفع و نماز وتر را به جاي مي آورد.(10)

نماز جماعت

   در عيون اخبار الرضا روايتي از اما رضا(ع)‌به نقل از پيامبر اكرم (ص) آمده است كه : «نماز خود را ضايع نسازيد، زيرا هر كس نمازش را ضايع سازد، با قارون و هامان محشور گردد، و خداوند را حق و سزاوار است كه او را با منافقين به دوزخ فرستد . پس واي بر آن كس كه محافظت نكند بر نماز و بر كسي كه سنت رسول خدا(ص) را رعايت ننمايد (نماز جماعت را ترك كند)» (عيون اخبار الرضا،ج2: 22)

   و باز هم از حضرت رضا به نقل از پيامبر اكرم روايت شده است كه :«چون روز قيامت شود بنده را به درگاه بخوانند و نخستين سؤالي كه از او بكنند نماز است پس اگر آن را با شرايط به جاي آورده باشد رها گردد و الا او را در آتش افكنند.» (همان)‌

نماز هاي حضرت از مدينه تا مرو

   از ماموران مامون نقل شده است كه امام (ع)‌در تمام مسير طولاني راه سفر چون سپيده مي دميد نماز بجاي مي آورد تا آفتاب بدمد و در سجده بود تا آفتاب بالا آيد و نزديك زوال ظهر تجديد وضو كرده به محل نماز بر مي گشت و به ذكر و عبادت و نمازهاي گوناگون مشغول بود تا هنگام نماز عصر و بعد از غروب آفتاب به نماز مغرب مي پرداخت سپس افطار مي كرد و بعد از گذشت ثلثي از شب به عشا مي پرداخت، بعد از ثلث آخر شب به نماز شب مشغول مي شد، بعد از نزديكي طلوع فجر به نافله ي صبح، بعد از طلوع فجر، نماز صبح به جاي مي آورد و به سجده ي شكر مي پرداخت تا روز بلند شود... .(11)

نماز شب

   در احاديث امام رضا(ع) آمده است :«بر شما باد به نماز شب كه هيچ بنده ي مؤمني نيست كه در آخر شب برخيزد و هشت ركعت نماز و دو ركعت شفع و يك ركعت وتر را بگذارد و هفتاد مرتبه در دعاي خود استغفار كند مگر اين كه خدايش او را از عذاب گور و عذاب دوزخ پناه دهد و عمرش را مي افزايد و روزيش را فراخ مي دارد...» (قرباني،1389: 307-306)‌

نماز عيد

   اما نماز عيد امام رضا (ع) شكوه و جلال ديگري دارد . يكي از شروط امام (ع) با مامون در عهدنامه ي ولايتعهدي عدم مداخله در امور حكومتي بود. اما مامون برخلاف پيمان از امام (ع) در خواست كرد كه نماز عيد را به جا آورد، امام(ع) امتناع كرد اما مامون اصرار داشت، امام فرمود: «من نماز را با شرايط و شيوه اي كه جدم رسول خدا انجام مي داد اقامه خواهم كرد، مامون اجازه داد.

   امام (ع) برخاست ،غسل كرد ،عمامه ي سفيد بر سرگذاشت ،تحت الحنك انداخت عصا در دست گرفت، از منزل خارج شد، سر به سوي آسمان بلند كرد و چهار تكبير گفت، پيروان هم چنين كردند، امام(ع) با پاي برهنه راه مي رفت و در هر ده قدمي چهار بار تكبير را تكرار مي كرد. تمام مرو ضجه مي كرد، مامون آگاه شد، كس فرستاد تا امام را برگردانند، امام بدون اين كه نماز بخواند، برگشت.(12)

   نماز امام نه تنها يادآور شكوه و عظمت و جلال نمازهاي جدش پيامبر اكرم (ص) بود بلكه به مامون و مامونيان ثابت كرد كه محبت مردم به خاندان رسالت با هيچ فشار و تهديد و تزويري نقصان نمي پذيرد و اگر شرايط آماده باشد مردم به كسي جز جانشينان بر حق پيامبر روي نمي آورند.

نتيجه گيري

   در پژوهش حاضر جلوه هاي نماز در فرهنگ رضوي بررسي شد و دانسته آمد كه يكي از اصلي ترين توجهات پيامبر اكرم(ص)‌و فرزندان بزرگوارش بر نماز است. فلسفه نماز و اهميت آن شرح داده شد و از زبان معصوم كه آگاه ترين شخص به اوامر الهي است تفسير و توجيه شد. مقدمات اقامه ي نمازها در ديدگاه ائمه هدي به ويژه امام رضا(ع) مورد دقت و موشكافي قرار گرفت،اركان و اجزاء نماز در سيره و سنت امام رضا برجسته شد و اقامه ي نماز هاي گوناگون آن حضرت براساس نقل تاريخ زندگي آن بزرگوار و احاديث رسيده مورد توجه و دقت قرار گرفت.

   با بررسي به عمل آمده دريافتيم كه تاكيد ائمه ي هدي بر نماز به عنوان دستورالعمل زندگي مادي و معنوي انسان در گفتار و كردار آن بزرگواران از ساير اعمال عبادي بيشتر است و تا نماز قبول نگردد ساير اعمال مورد پذيرش الهي قرار نخواهد گرفت.

پي نوشت

1- ر.ك . المعجم الاحصايي لاالفاظ القرآن كريم، محمود روحاني، ،ج3،ص926

2- ر.ك، فرهنگ موضوعي قرآن مجيد ، كامران فاني ، بهاء الدين خرمشاهي ، ص 251

3- ر.ك، هزار و يك حديث رضوي ،مهدي قرباني ،ص300

4- پژوهشي دقيق در زندگي اما رضا (ع) ،باقر شريف قرشي ،ج2 ،صص(69-40)

5- عيون اخبار الرضا، ج2 ص103

6- شمس ولايت ،يدالله بهتاش ،ص 74

7- عيون اخبار الرضا ،ج2 ،ص303

8- هزار و يك حديث رضوي ،ص309

9-ر.گ ،پژوهشي دقيق در زندگي امام رضا(ع) ج2 ،صص(69-40)

10- ر.گ، عيون اخبار الرضا ،ج2 ،424

11- عيون اخبار الرضا ،ج2، صص(428-421)‌

12- ر.ك، پژوهشي دقيق در زندگي امام رضا 0ع) صص(552-551) ،علي بن موسي الرضا ،مرضيه محمدزاده ،صص(210-205)

منابع و مآخذ

1- قرآن مجيد، ترجمه آيت الله ناصر مكارم شيرازي

2- بهتاش،‌يدالله ،1386،شمس ولايت ،تهران ،سبحان

3- روحاني ،محمود،‌1366،المعجم الاحصايي لالفاظ القرآن  الكريم (فرهنگ آماري كلمات قرآن كريم) مشهد آستان قدس رضوي (3مجلد)‌

4- شريف القرشي، محمدباقر، پژوهشي دقيق در زندگاني علي بن موسي الرضا(ع)‌،مترجم، سيد محمد صالحي، تهران ،دارالكتب الاسلاميه،1382(2مجلد)‌

5- شيخ صدوق (ابن بابويه)‌عيون اخبار الرضا ،ترجمه ،حميد مستفيد ،علي اكبر غفاري ،تهران، نشر صدوق، 1373(2مجلد)

6- فاني، كامران، خرمشاهي ،بهاءالدين ،1364،فرهنگ موضوعي قرآن مجيد،‌تهران ،معاصر.

7- قرباني ،مهدي ،1389،هزار و يك حديث رضوي ، مشهد ،قاف (جلد اول)‌

8- قريشي ،سيد علي اكبر،‌1352،قاموس قرآن ،تهران ،دارالكتب الاسلاميه

9- محمدزاده ،مرضيه ،1388،علي بن موسي الرضا(ع)،‌تهران، دليل ما

10- سايت كنگره بزرگداشت امام رضا

www.imam reza pomes.com

محمود صلواتي – كارشناس ارشد زبان و ادبيات فارسي – 09183526037

تويسركان – بلوار شهيد بهشتي – كوچه صاحب الزمان – كوچه استخر – پلاك 30 – منزل شخصي