​

 آثار فرهنگی تویسرکان
٢۵_ تحفه های خوراکی تویسرکان
تویسرکان افزون بر قدمت تاریخی و سابقه ی فرهنگی و آثار و میراث های باستانی، دارای خوراکی ها و تولیداتی است که برخی بی نظیر، بعضی دارای کیفیت خاص و بی رقیب و تعدادی موجب شهرت جهانی و ملی تویسرکان شده اند.
متاسفانه این تولیدات با بی توجهی، آن چنان که شایسته است حمایت نشده و نمی شوند و در حال فراموشی هستند.
این خوراکی ها شامل انواع میوه، لبنیات، خشکبار، تنقلات، شیرینی و نقل، نان و... می باشند. مانند :
یک _ سیب شاهه ی سرکان
سیبی با ظاهری زرد و سپید و سرخ، کوچکتر از سیب های سایر شهرها، دارای ماندگاری بالا، عطر عالی، مزه ی منحصر به فرد، ترد و آبدار، پوست بسیار نازک و... متاسفانه در حال انقراض است.
دو _ گردو و مغز گردو
دارای اسید آمینه (چربی بالا)، طعم عالی، سفید و...
به ویژه گردو پوست کاغذی که با دست شکسته می شود. 
اولین گردوی کیفی جهان از نظر فائو (سازمان خوارو بار و کشاورزی جهانی)
سه _زعفران
دارای سابقه ای بسیار کهن (ر. ک. مقاله این جانب :تویسرکان از نخستین زعفران زار های جهان در وبلاگ مفاخر و آثار فرهنگی)
مرغوب و دارای رنگ، بو و مزه ی معطر، قابل رقابت با زعفران قائنات (خوش بختانه در حال احیا می باشد)
چهار _ آلو کهنوش
بهترین و کیفی ترین آلو بخارا متعلق به منطقه ی خرمرود با تولید بالا، به صورت تیزابی و آفتابی
پنج _ شاطه حلوایی
حلوا سوهان (حلوا سو)، آمیخته ای از آرد، شکر و سایر افزودنی ها به شکل بشقابی بزرگ و لقمه ای با گردو و بادام.
تولید مرحومان علییی
شش _ سماق دارستان
مرغوب ترین سماق ترش مزه و گس که از مواد اولیه آش سماق معروف شهرستان است 

هفت _نقل
در تویسرکان از گذشته های بسیار دور انواع شیرینی و نقل تولید می شده است.
اما مهمترین نقل ها، نقل گشنیزی، نقل بادامی و نقل چای است.
آن دو در شهرهای دیگر هم. یافت می شود اما نقل چای مخصوص تویسرکان است. در گذشته به شهرهای اطراف هم ارسال می شد به ویژه استان های غربی.
نقل چای که مخلوطی از شکر و افزودنی های دیگر است بعد از پخت در پاتیل معجونی زرد رنگ است. قناد و شاگردش آن را توده کرده و از طول می کشند(کشاکش یا کش وا کش) تا حدود یک متر کش پیدا کند، بعد این توده را می کشیدند و دست به دست می دادند تا کم کم سفید شده و متخلل گردد، بعد از این حالت به صورت مفتول هایی به قطر یک تا دو سانتیمتر درآورده و بر روی سینی بزرگ پهن می کردند تا خشک شود، بعد از خشک شدن با کارد یا کاردک شکسته شده و به قطعات ریز تبدیل می شد.
این نقل چون اسانس هل یا هل داشت به نقل هلی هم معروف است.
اکنون دستگاه کشاکش رایج شده و با طعم های زعفرانی، دارچینی ، کاکاهویی و.. عرضه می شود.
هشت _ چای زنجبیل
این نوع شیرینی مخلوطی از شکر و زنجبیل ساییده است که بعد از مخلوط شدن و آمیخته شدن به پودر زنجبیل به شکل بشقاب کوچکی سرد و خنک شده و با چای به جای قند استفاده می شود.
نه _ آب نبات قیچی
این آب نبات همان مواد اولیه نقل هلی است که کمتر کشاکش می شود و به همان شکل مفتول شده و با قیچی قطعه قطعه شده و با کمی زعفران یا رنگ. خوراکی، رنگ آن تقویت شده و به نام آب نبات قیچی عرضه می شود. اخيراً، پسته، بادام، بادام کوهی یا زرشک را هم درون ماده ی اولیه اضافه می کنند.
ده _شیر مرغ، حلوا مغز، برشتو از دیگر شیرینی های خانگی و بازاری تویسرکان بود که اکنون بسیار کم پخته می شود.

یازده _دوغ گل آباد (دو کلاواد)
البته نامش دوغ بود اما نوعی ماست سفت و چکیده ی خوشمزه بود که بعد از افزودن شویت و پونه و... نامش به ماست خیک (ماس خی) تغییر می یافت و گاه به تنهایی یا با بادمجان بورانی یا بادمجان داجی (پخته شده در تنور نانوایی سنگکی) یا بادمجان کباب شده صرف می شد.
دوازده _پلته یا پلته پلو
گندم آسیاب کرده به حالت درشت، خانواده های ضعیف به تنهایی یا به قسمت مساوی با برنج دم می کردند و می خوردند (چیزی شبیه ماکارونی بدون گوشت)
سیزده _گندم کلتی 
(کلاتی) 
نوعی گندم آبی درشت، سفید، چاق که در زمین های آبی و حاصلخیز اطراف شهر کشت می شد و مخصوص بلغور (ووروش) بود. 
خانم ها چند من می خریدند  بعد از شستن و خیساندن آن را می کوبیدند و پوست (کلک با ضمه ی  ک اولی) را جدا کرده(با غربال یا غرویل آن را باد می دادند) و با دستار (دسر با فتحه ی اول و دوم) که غالباً در هر محلی یکی دو تا موجود بود به نوبت دستار می کردند (می کشیدند) و آذوقه ی پاییز (پایزه روزه) و زمستان را ذخیره می کردند. بلغور کلتی از اساسی ترین لوازم خانه برای پختن انواع آش بود.
چهارده _لواش گل آباد (شاطه کلاواد) 
لواشی از گندم کلتی به قطر حدود ٨٠،٩٠ سانتیمتر، نازک، سفید با خمیر پرورده (ورآمده) و ماندگاری بالا تا یکی، دو ماه، آن را خشک می کردند و در ایام عید و تعطیلات که نانوایی ها بسته یا شلوغ  بودند یا مهمان سرزده می رسید با نمی آب، نرم و قابل استفاده بود. بدون مواد افزودنی و زیان آور 
پانزده _برگه (پره) زردآلو (قیسی و پره قیسی) 
در سال های دور در شهر ما درتتان زردآلو فراوان بود. بومی، شیرین، متوسط حجم و مغز هسته ی شیرین، نوعی از آن که بسیار ریز و شیرین بود  حسینجانی نام داشت، انواع دیگر هم. نام های خاصی داشتند. 
زردآلو افزون بر میوه ی فصل، به صورت برگه برای خشک خوری و خیساندن در پاییز و زمستان مصرف بالایی داشت. 
مازاد تولید در منل های خاصی به نام کارخانه یا کارگاه برگه (برگه کردن یا پره زردآلو) با شرکت چند سر کارگر و تعداد زیادی دانش آموز دختر و پسر در تابستان برگه می شد، در طبق های چوبی در آفتاب خشک یا با محلول خاص تیزابی می شد و در کیسه کوچک چلواری، داخل جعبه های چوبی بارگیری شده و آرم می خورد و مستقیم به شوروی و کشورهای اروپایی صادر می شد. اشتغال، صادرات، تولید هر سه رواج داشت. 
برخی کدبانوها، مغز شیرین هسته را به جای هسته گذاشته، زردآلو را درسته خشک می کردند و مغز در میان (مغز و می یو) درست می کردند. از تنقلات شب چره های(شو چرب) روی کرسی زمستان، در کنار خیسیده ی پره قیسی  و سایر تنقلات دیگر. 
یرخی هم خود زردآلو را درسته خشک می کردند و در پاییز و زمستان  می خیساندند و آبش را می نوشیدند (آب قیسی)، دستفروشی هم می شد. 
شانزده _انگور خانه چینی (خونه چنی) 
برخی از باغداران مقداری از انگور های خوب خود را داخل سبد های ترکه ای (توجه) می چیدند و در زیرزمین ها، سیزها، حوض خانه ها (پستو یا پس خونه) در جایی که خنک و دمای یکسانی داشت می چیدند و از اواخر آذرماه و به خصوص ایام یلدا برای فروش عرضه می کردند. 
گاه برای جلوگیری از خشک شدن، حبه ای انگور در سر خوشه قرار می دادند. 
غالباً انگور خانه چینی متعلق به باغ های جولستلن بود و انگور مرحومان حاج نادی طهماسبی و حاج مسلم یوسفی مشهور بود. 
در کنار این انگور مویز (موز) خشک شده ی انگور فرخی، سبز (خشک شده ی انگور کشمش در سایه یا سایه خشک) و کشمش خشک شده در آفتاب هم برای پاییز و زمستلن تهیه می شد. 
غور غوره، سرکه، آبغوره، شیر شیره و شیره هم که جای خود را داشتند.

هفده _ موز سوتلق
در تویسرکان برخی روستاها از نظر تولید انگور و کیفیت بالای آن مشهور بودند، مثل سوتلق که انگور فخری (فرخی) خوبی داشت، در دامنه ی تپه های آفتابگیر آن را خشک می کردند و به نام (موز سوتله) به فروش می رسید.
روستاهای دیگر تولید کننده ی انگور عبارت بودند از سید شهاب، جیجانکوه و  مالیچه.
در شهرهم تاکستان های جولستان و انگور آن مشهور بود.
انواع انگور عبارت بود از :فخری (فرخی)، صاحبی، عسگری، لعل، ریش بابا، سیاه، شانی، خلیلی، یاقوتی، گزنه، هه ل کو،
هیجده _ پنیر عشایر (پنیر تازه) 
عشایر عزیزی که در ارتفاعات شهرستان بودند، در بهار و تابستان، بیشتر لبنیات شهر به ویژه دوغ (دوغ ترک مخفف ترکاشوند یا دوغ مشک که با مشک به مغازه می رسید )، پنیر، ماست، کره، کشک، سرشیر و...را تولید کرده و با قاطر به شهر می رساندند.
پنیر دلمه یا پنیر عشایر، درون مجمعی مایه می شد و گاه بر روی چلواری داخل سبد حصیری (توجه) عرضه می شد، کم نمک بود و کمی غلیظ تر از ماست، آن را با کارد می بریدند و با شیره یا تنهایی به عنوان چاشت یا ناهار مصرف می کردند. 
نوزده _ برنج گرد فرسفج و روستای کارخانه 
در گذشته به خاطر پرآبی رودخانه ی قلقل رود که از فرسفج و روستاهای زیر دست عبور می کرد، شرایط برای شالی کاری مناسب بود. 
گفته اند که برنج کوتاه قد گرد و زرد رنگی بومی این محل  بوده  که عطر و طعم خوبی داشته است. 
بیست _ خیار ریواسیجان (خیار رواسوrouaso) 
خیار سبزه ی کشیده قد و ضخیمی به طول ١۵ تا ٢۵ سانتیمتر و به قطر ۴ تا ٧ سانتیمتر در ریواسیجان تولید می شد که علیرغم درشتی، بدون تخمه و بسیار خوش طعم بود، دانه ای و جفتی فروخته می شد (دانه ای ده شاهی، یک ریال، سه یا جهار تا یک ریال و...) 
البته در سرابی و جاهای دیگر هم. بوستان های خیار و هندوانه یافت می شد و خیار چنبر (شنگ یا شنگه) هم کاشته می شد، اما ریواسیجان از نظر سبزه خیار و سوسی (شبه طالبی یا چیزی شبیه طالبی آناناسی یا به قول دستفروش ها کوزه ی عسل) معروف بود. 
در اطراف فرسفج هم. خربزه های بالای پنج کیلو با پوست نازک سفید و گوشت سفید شیرین با قاعده ی پهن و سر باریکتر شبیه میوه ی کاج تولید می شد و با توبره (تور زنبیلی  بزرگ بافته از طناب یا پشم بز) یا با جوال به شهر می رسید. 
بیست و یک _آلبالو، گیلاس محلی ، شاه توت(توت شرابی)، مرو (merou)، نوعی گلابی جنگلی، سفت و با ماندگاری زیاد که در داخل خاک اره یا بستر دیگری برای حوالی عید نرم و قابل استفاده می شد ، سبری sebry، نوعی گلابی جنگلی دیگر، آلوچه سیاه، آلو گاوی (نوعی آلو سبز تیره نزدیک به کبود، آلو بخارا 
همه از تحفه های مشهور سرکان بودند. گاه حول محور ترکه ای تعداد زیادی از این آلوها یا به را می پیچیدند که آونگ یا اونگ ongeنامیده می شد و ذخیره ای برای پاییز و زمستان بود. 
بیست و دو _توت سفید آرتیمان 
آرتیمان به خاطر درختان فراوان توت با کیفیت و دارای قند بالا مشهور است. 
صبح زود با مجمع مسی و این اواخر روحی یا آلومینیومی توت را به شهر می رساندند، هر کس ظرفش را می برد، به اندازه می خرید و با ظرفی دوغ (برای خنثی کردن گرمی زیاد توت) به خانه بر می گشت و همان صبح میل می شد. 
ظاهراً در گذشته صنعت پرورش کرم ابریشم هم در آرتیمان رایج بوده است. 
اکنون بیشتر، توت را خشک کرده و بعد می فروشند. 
بیست و سه _گوج gouj دارستان به قولی زالزالک، نوع قرمز آن دردامنه ی  ارتفاعات تویسرکان به ویژه در دره های دارستان موجود و مشهور است. باور این است که بعد از خوردن یک باران کاملاً می رسد. 
بیست و چهار _گرده ی قلعه قاضی 
روستای قلعه قاضی به خاطر پخت گرده های با خمیر پرورده (ورآمده)، خوشمزه و دراز مشهور بود
نوع ساده از گندم کلتی و کمی روغن حیوانی پخته می شد و نوع گرده مغزی، بر رویش مغز گردو، پیاز داغ و زعفران می مالیدند. 
و ضرب المثل است : «قلا قاضی، گرده می پزن، و ای v ey  درازی» 
بیست و پنج _چغندر سرابی
در برخی نواحی سرابی چغندر های زرد و سرخی کاشته می شد که هم. از مواد اولیه آش سماق تویسرکانی است، هم لبوی خوشمزه ی فصل سرما
چغندر سرابی، شیرین، بدون ریشه و ماندگاری بالایی دارد. 
بیست و شش _ کلم برگ (کلرم kelarm) 
تولید کلرم، خاص محله ی زرهان بود، صیفی کاران زرهانی، تجربه خوبی در این زمینه داشتند و با تولید کلم برگ ،هم میوه و تره بار شب یلدای مردم تویسرکان را تهیه می کردند، هم به شهرهای دیگر می فرستادند. 
کلم تویسرکان، سفید، پربرگ و انبوه، حجیم، ترد و شیرین بود و با ریشه (دسته) فروخته می شد که خوردن مغز دسته هم لطفی داشت. 
در کنار کلم، ترپ، قمری، چغندر و شلغم (سیب زمینی ترشی) هم در صیفی های زرهان تولید می شد که هم دسر(ملازمات) سفره بود و هم مواد اولیه ی آش های محلی. 

​

کشاکش نقل توسط حاج مهدی گلمیرزایی قناد و شاگردش رحیم عرب  سال ١٣٣٠

​

​

​