​

 آثار فرهنگی تویسرکان
١٣_حمام ها
گرمابه یا حمام، تاریخی برابر  عمر بشر دارد.
در شاهنامه ساخت و وضع حمام را به جمشید نسبت داده است که به دیوان دستور داد :
به سنگ و به گچ دیو دیوار کرد 
نخست از برش هندسی کار کرد 
چو گرمابه و کاخ های بلند 
چو ایوان که باشدپناه از گزند 
گرمابه ها برای گرم بودن و رسیدن آب،  غالبا از سطح زمین پایین تر بودند و گاه دریچه هایشان با کف کوچه یکسان بود. و طاق ضربی داشتند. 
مردم در فصل سرما برای نظافت از حمام و در فصل گرما از رودخانه ها، قنات ها، استخرها و... استفاده می کردند و با آب تنی (شنا) هم خود را خنک می کردند، هم تمیز.
حمام ها عمومی بود و پاره ای از شبانه روز ویژه ی مردان و پاره ای دیگر مخصوص زنان بود.
در برخی شهرها که جمعیت زیاد بود، زن و مرد حمامشان جدا بود.
حمام ها دارای قنات یا چشمه ی اختصاصی بودند که  مانند زمین و ساختمانش وقف خیران بود یا با مشارکت اهل محل ساخته شده بود.
 حمام ها عمومی بودند، اما گاه در دربارها و منازل اعیان و اشراف حمام اختصاصی وچود داشت،  یا روزهای خاصی برای ورود سلاطین و درباریان قرق می شد.
حمام مسلمانان برای تطهیر مخزنی با بیش از ابعاد شرعی   «کر بودن آب» داشت که خزینه یا خزانه نامیده می شد و برای غسل کردن مورد استفاده واقع می شد.
گرمابه ها برای گرم کردن آب، محل مخصوصی داشتند که  «تون» یا (تون وره tonevareh) نامیده می شد و متصدی آن تون دار، تون تو (toun tou ) ، تون تاب (toun tab) تون ور سوزو (tounevar souzo) نامیده می شد .
سوخت حمام، گون، هیزم، مازوت (نفت سیاه)، نفت سفید، گازوئیل و گاز بود.
حمام ها از سه  قسمت  راهرو، حمام سرد و حمام گرم تشکیل شده بودند.
راهرو برای شکستن باد و باران  و هوای سرد، هنگام ورود و خروج.
حمام سرد برای لخت شدن و نشستن بعد از استحمام.
حمام گرم با چند قسمت برای شستشو.
بعد از عبور از در اصلی حمام وارد راهرو شده  و از در  حمام سرد وارد حمام می شدی، حمام سرد محیطی غالبا هشت ضلعی بود با سکوبندی و قفسه بندی برای قرار دادن وسایل حمام (برخی حمام ها کمد نداشتند) وسط این چند ضلعی حوض بزرگ آب سردی بود با پاشویه ای (پاشوره) که بعد از خروج از حمام گرم. پاها را در آن شسته و وارد سکو می شدند. (این عمل خاصیت پزشکی هم داشته است).
جایگاه افراد بنا به موقعیت اجتماعی و ثروت متفاوت بود.
اعیان وسایل حمامشان را نوکران و کارگران از قبل به حمام می آوردند، در جای مخصوص پهن می کردند، شستشو با کارگر انجام. می شد، نوشیدنی و خوردنی میل می کردند و...
مردها و زن ها غالباً با لنگ (فوطه) وارد حمام گرم می شدند، لنگ ها عمومی بود (مگر خواص) و شسته می شد و بر پشت بام حمام. در فصل گرم و با قراردادن بر روی چهارچوبی که زیرش چراغی (پرموس) روشن بود، خشک می شد و برای دیگری استفاده می گردید. هر کس سه  لنگ برای مصرف داشت، یکی برای ورود و شستشو، دو دیگر  برای خروج و خشک کردن اندام فوقانی و تحتانی.
هنگامی که شستشوی فرد تمام می شد با صدای بلند، بانگ برمی داشت  «خشک بیار یا خشک» متصدی با دو لنگ خشک وارد ورودی حمام گرم می شد یا جلو در می ایستاد، لنگ تر جدا  و لنگ خشک بر اندام و دوش او پوشیده می شد.
حمام ها مالک نداشتند چون یا وقف بودند یا همگانی، متصدی و کارگر داشتند، متصدی را حمامی و کارگران را پادو، دلاک، کیسه کش، لیف زن و... می نامیدند.
اجرت  حمام گاه سالیانه، عید به عید ، فصل رسیدن محصول، ماهیانه، نوبتی و روزانه حساب می شد.
اجرت گاه پول نقد، کالا، نان و گندم و... بود.
حمام ها از اذان صبح مردانه بود تا هشت صبح  از هشت زنانه بود تا حدود دو بعد از ظهر  و مجددا مردانه می شد تا مغرب.
روشنایی حمام ها با روزنه هایی در سقف، چراغ دیوارکوب پیه سوز، چراغ موشی، فانوس (چراغ انگلیسی) گرجونه ، لامپا، چراع برق تامین می شد.
 

حمام سرد  با دالانی به حمام گرم متصل می شد.
ابتدا با باز کردن در با هجومی از بخار آب مواجه می شدی و بعد از مدتی می توانستی فضای تار حمام گرم را مشاهده کنی.
حمام گرم دارای چند قسمت بود.
ابتدا خزینه (بعد از سال ها دوش) بود که برای تر کردن و خیسیدن وارد آن می شدند و در پایان هم برای تطهیر و آبکشی وارد خزینه یا دوش می شدند. 
سکویی ایوان مانند در بالای حمام برای چرک کردن، مشت مال (ماساژ)بود ، یا دلاک و کیسه کش چرک می کرد یا خود فرد، با کیسه ای زبر(دیم شوره) و آغشتن آن به روشور (سفیداب) اندام های مختلف را کیسه می کشیدند و چرک آوری موجب مباهات و نشانه تلاش فرد یا دلاک برای پاکیزگی بود.
در گذشته های دور در همین محل برای برداشدن زگیل، خال، حجامت، شکسته بندی، دندان کشی و درمان زخم ها هم اقدام می شد و دلاک مجری این اعمال بود.
سکویی به ارتفاع نیم متر و به طول چهار متر ، مخصوص لیف زدن بود، به ترتیب می نشستند و ابتدا سر و بعد اندام ها را با صابون محلی لیف می کشیدند. 
لیف ها پارچه ای،کرباس یا مدخال، کاموا، ابریشمی یا کنفی بود. 
برخی برای زدودن چرک، با وازلین اندام ها را چرب می کردند. 
افرادی که نیاز به تراشیدن محاسن داشتند، در حمام سرد توسط دلاک با ماشین دستی، سر و صورت را اصلاح می کردند یا داخل حمام گرم با ماشین دستی ریش تراشی و تیغ (مکینه) صورت را اصلاح می کردند. ناخن می گرفتند، حنا می گذاشتند، خال می کوبیدند و... 
قسمتی در حمام گرم با دالانی جدا می شد و در محوطه ای چهار دیوارهایی دوش مانند برای نظافت با دارو (نوره یا واجبی) اختصاص داده بودند و افرادی که نیاز داشتند قبل از خیس کردن بدن به آن جا می رفتند، اسم این محل نوره کش خانه بود. 
غالبا وسایل حمام شامل بقچه بند، سرحمامی (زیر انداز)، لنگ(فوطه) یا حوله، تاس مسی، کیسه، لیف، صابون، وازلین و... بود.(این وسایل همه در تویسرکان تولید می شد، صابون پزها، جولاها، مسگرها، روشور سازها، صنعتگران این وسایل بودند) 
این وسایل غالباً عمومی بود اما اعیان و اشراف و این اواخر، بهداشت باوران با خود می آوردند. 
در حمام گرم و سرد خوراکی هایی مانند ترشی، میوه، خشکبار، شیرینی های محلی، نان و پنیر و ماست و از نوشیدنی ها، انواع شربت، آب یخ، یخ در بهشت، دوغ، چای، چای دارچین، آب قیسی، زرشک، آلبالو، انجیر و این اواخر نوشابه رایج بود. اعیان برایشان  می آوردند و بقیه یا می آوردند یا اگر در حمام موجود بود می خریدند، البته بیشتر خانم ها چون چند ساعتی (گاه تا پنج، شش ساعت) در حمام می ماندند. 
حمام ها در مرکز محله، نزدیک به مسجد و قنات محله احداث شده بودند. برخی حمام ها در و دیوار شان دارای تابلوها و نقاشی های قهوه خانه ای از داستان های شاهنامه و حمزه نامه و... بود یا ابیاتی در وصف نظافت و جوانمردی و داش مشتی گری  بر دیوارها نقش بسته بود. 
سقف ها گنبدی با شیشه های رنگین، گچبری های زیبا با شنگرف و... خودنمایی می کرد. 
افراد هر محل فقط حمام، مسجد و نانوایی محل خودشان می رفتند و مراجعه به محل دیگر را نوعی تحقیر و سرشکستگی می دانستند. 
عروس حمام و داماد حمام و زائو حمام هم آداب خاص خود را داشت. 
پسر بچه ها تا ممیز شدن با مادر و بعد از آن با پدر به حمام می رفتند. 
در مناطقی که کمبود آب داشتند، آب حمام از چاه و این اواخر به وسیله تلمبه تامین می شد. 

*حمام های قدیمی تویسرکان *
حمام جولستان، جنب مسجد جولستان (موجود) 
حمام پایین محله، ابتدای خیابان شهید یعقوبی (معدوم) 
حمام زرهان، جنب  مسجد زرهان (موجود) 
حمام خان، جنب مسجد جامع (معدوم) 
حمام باغوار، جنب مسجد باغوار (موجود) 
حمام یهودی ها، جنب حسینیه زرهان (معدوم) 
*حمام های نمره (تمام دوش) *
حمام شهرداری با ١٢دوش (ملحق به ندامتگاه) 
حمام حاج میرزا،با ١٢ دوش کوچه شهید قاضی، سر پل قاضی (معدوم) 
بعد از حمام دار شدن منازل، حمام های عمومی کم کم از بین رفتند.

​

​

​

​

​